सम्बन्धविच्छेदलाई निम्न प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ :
नेपालमा सम्बन्धविच्छेद (डिभोर्स) लाई विभिन्न कानुनी धाराहरू र पारिवारिक कानूनअन्तर्गत विभिन्न प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ। यो विषय सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, र कानुनी दृष्टिकोणले महत्त्वपूर्ण छ । सम्बन्धविच्छेदको प्रक्रियालाई राम्रोसँग बुझ्नको लागि विभिन्न प्रकारहरूमा विभाजन गरिएको छ। यहाँ नेपालमा सम्बन्धविच्छेदलाई विभाजन गरिएको प्रमुख प्रकारहरू र तिनीहरूको विस्तृत विवरण प्रस्तुत गर्ने कोसिस गरिएको छ :
१. पारस्परिक सहमतिमा सम्बन्धविच्छेद (Mutual Consent Divorce)
यो प्रकारको सम्बन्धविच्छेदमा, दुबै पति-पत्नी पारस्परिक सहमतिमा सम्बन्धविच्छेद गर्न तयार हुन्छन्। यो प्रक्रिया सामान्यतया छिटो र कम तनावपूर्ण हुन्छ किनकि दुबै पक्षले मिलेर निर्णय गर्छन्। यसको बारेमा मुलुकी देवानी संहिता, २०७४ को दफा ९३ ले ब्यबस्था गरेको छ । यस प्रकारको सम्बन्धविच्छेद निम्न चरणहरू समावेश गर्दछ:
- सहमति: दुबै पक्षले सम्बन्धविच्छेदको बारेमा सहमति जनाउनु पर्छ र मात्र सम्भब हुन्छ।
- अनुरोध पत्र: पारस्परिक सहमतिमा सम्बन्धविच्छेदको लागि अदालतमा अनुरोध पत्र दर्ता गरिनु पर्छ।
- सुनुवाइ: अदालतले दुबै पक्षलाई सुनुवाइका लागि बोलाउँछ।
- सम्बन्धविच्छेद आदेश: सुनुवाइमा मनासिव लागेमा अदालतले सम्बन्धविच्छेदको लागि आदेश दिन्छ।
२. एकपक्षीय सम्बन्धविच्छेद (Contested Divorce)
यो प्रकारको सम्बन्धविच्छेदमा, एक पक्षले सम्बन्धविच्छेदको लागि अनुरोध गर्छ, तर अर्को पक्षले अस्वीकार गर्न सक्छ। यसमा कानुनी प्रक्रिया लामो र जटिल हुन सक्छ। यस प्रकारको सम्बन्ध विच्छेदको लागि मुलुकी देवानी संहिता, २०७४ को दफा ९४ मा पतिले र दफा ९५ मा पत्नीले सम्बन्ध विच्छेदको लागी प्रकृया थाल्न सक्ने ब्यबस्था छ । यो निम्न कारणहरूले हुन सक्छ:
- शारीरिक वा मानसिक उत्पीडन: कुनै एक पक्षले शारीरिक वा मानसिक उत्पीडनको सामना गरेको छ भने।
- व्यभिचार: वैवाहिक जीवनमा व्यभिचार भएको अवस्थामा।
- परित्याग: कुनै एक पक्षले अर्को पक्षलाई अवैध रूपमा परित्याग गरेको छ भने।
३. मध्यस्थता सम्बन्धविच्छेद (Mediation Divorce)
यो प्रकारको सम्बन्धविच्छेदमा, पति-पत्नीबीचको विवादलाई सुल्झाउन मध्यस्थकर्ताको मद्दत लिइन्छ। मध्यस्थता प्रक्रिया निम्न चरणहरू समावेश गर्दछ:
- मध्यस्थको चयन: दुबै पक्षले सहमतिमा मध्यस्थकर्ता चयन गर्छन्।
- मध्यस्थता सत्र: मध्यस्थकर्ताले दुबै पक्षसँग भेटेर समस्याको समाधान खोज्छ।
- सम्झौता: मध्यस्थकर्ताको सहयोगले दुबै पक्षले सहमतिमा सम्झौतामा पुग्छन्।
- सम्बन्धविच्छेद आदेश: सम्झौताको आधारमा मध्यस्थता वा अदालतले सम्बन्धविच्छेदको आदेश दिन्छ।
४. दोषी आधारमा सम्बन्धविच्छेद (Fault-based Divorce)
यस प्रकारको सम्बन्धविच्छेदमा, कुनै एक पक्षले सम्बन्धविच्छेदको लागि दोषारोपण गर्दछ। यो आधारमा सम्बन्धविच्छेदका कारणहरू निम्न हुन सक्छ:
- व्यभिचार: विवाहबाहेक अन्य व्यक्तिसँग यौन सम्बन्ध राख्नु।
- दुर्रव्यबहार: शारीरिक, मानसिक, वा भावनात्मक दुर्व्यबहार दुर्रव्यबहार।
- नशालु पदार्थको दुरुपयोग: मादक पदार्थको लत।
- अवहेलना: वैवाहिक कर्तव्यहरूको अवहेलना।
५. धार्मिक सम्बन्धविच्छेद (Religious Divorce)
नेपालको विविध धार्मिक संरचनामा, केही समुदायहरूमा धार्मिक विधिहरू र परम्पराहरू अनुसार सम्बन्धविच्छेदको प्रक्रिया हुन्छ। उदाहरणका लागि:
- हिन्दू धर्म: हिन्दू धर्ममा सम्बन्धविच्छेदलाई धर्मशास्त्र र सामाजिक मान्यताअनुसार अलग प्रक्रियाबाट समेटिन्छ।
- बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्ममा सम्बन्धविच्छेदलाई बौद्ध धर्मशास्त्र र स्थानीय परम्पराअनुसार परिभाषित गरिन्छ।
६. अन्तरजातीय र अन्तरधार्मिक सम्बन्धविच्छेद (Inter-caste and Inter-religion Divorce)
नेपालमा विविध जाति र धर्म भएका कारण, अन्तरजातीय र अन्तरधार्मिक विवाहहरूको सम्बन्धविच्छेद पनि देखिन्छ। यी सम्बन्धविच्छेदहरूमा विशेष प्रकारको सामाजिक र कानुनी चुनौतीहरू हुन्छन्। यी चुनौतीहरूको समाधानका लागि निम्न उपायहरू अपनाइन्छ:
- कानुनी सुरक्षा: अन्तरजातीय र अन्तरधार्मिक सम्बन्धविच्छेदका लागि कानुनी सुरक्षा र उपायहरूको व्यवस्था गरिन्छ।
- समाज सुधार: समाजमा जनचेतना फैलाएर अन्तरजातीय र अन्तरधार्मिक विवाहको स्वीकार्यता बढाउने प्रयास गरिन्छ।
७. सम्बन्धविच्छेदसँग सम्बन्धित कानुनी सुधार (Legal Reforms Related to Divorce)
नेपालमा सम्बन्धविच्छेदको कानुनी प्रक्रियालाई सुधार गर्न विभिन्न कानुनी सुधारहरू गरिएको छ। यसले सम्बन्धविच्छेदको प्रक्रियालाई सरल, छिटो, र न्यायसंगत बनाउँछ। उदाहरणका लागि:
- वैवाहिक सम्पत्ति: सम्बन्धविच्छेदको समयमा वैवाहिक सम्पत्तिको न्यायसंगत विभाजन सुनिश्चित गर्न कानुनी सुधारहरू गरिएको छ।
- बालबालिकाको संरक्षण: सम्बन्धविच्छेदको क्रममा बालबालिकाको अधिकार र सुरक्षालाई प्राथमिकता दिइन्छ।
- महिला अधिकार: सम्बन्धविच्छेदको क्रममा महिलाहरूको अधिकार र सुरक्षालाई सुनिश्चित गर्न कानुनी सुधारहरू गरिएको छ।
८. सम्बन्धविच्छेदको सामाजिक प्रभाव (Social Impact of Divorce)
सम्बन्धविच्छेदको सामाजिक प्रभाव महत्त्वपूर्ण छ। यसले परिवार, समाज, र बालबालिकाको जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्छ। निम्न सामाजिक प्रभावहरू हुन सक्ने हुन्छ :
- परिवार विखण्डन: सम्बन्धविच्छेदले परिवार विखण्डन गराउँछ, जसको असर परिवारका सदस्यहरूको मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा पर्छ।
- बालबालिकाको कल्याण: सम्बन्धविच्छेदको कारणले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र समग्र कल्याणमा असर पर्छ।
- सामाजिक कलंक: सम्बन्धविच्छेदलाई समाजमा अझै पनि नकारात्मक दृष्टिकोणले हेरिन्छ, जसले सम्बन्धविच्छेद गर्ने व्यक्तिहरूलाई सामाजिक कलंक सामना गर्न बाध्य बनाउँछ।
९. सम्बन्धविच्छेदको कानुनी सहायता (Legal Aid for Divorce)
सम्बन्धविच्छेदको कानुनी प्रक्रियामा कानुनी सहायता महत्त्वपूर्ण छ। नेपालमा विभिन्न संस्था र संघसंस्थाहरूले सम्बन्धविच्छेदको कानुनी सहायता प्रदान गर्छन्। कानुनी सहायता निम्न प्रकारले उपलब्ध गराइन्छ:
- निःशुल्क कानुनी सेवा: आर्थिक रुपमा कमजोर व्यक्तिहरूलाई निःशुल्क कानुनी सेवा प्रदान गरिन्छ।
- परामर्श सेवा: सम्बन्धविच्छेदको प्रक्रियामा परामर्श सेवा प्रदान गरिन्छ, जसले सम्बन्धविच्छेदको क्रममा सही निर्णय गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
निष्कर्ष
नेपालमा सम्बन्धविच्छेदको प्रक्रिया जटिल र विविध प्रकारको छ। मुलुकी देवानी संहिता, २०७४ को परिच्छेद ३ को दफा ९३ देखि दफा १०४ सम्म पति-पत्नी विच सम्बन्ध विच्छेदको ब्यबस्था गरेको छ। सम्बन्ध विच्छेदमा विभिन्न कानुनी, सामाजिक, र धार्मिक पक्षहरू समावेश छन्। सम्बन्धविच्छेदको विभिन्न प्रकारहरूलाई बुझ्न र समुचित रूपमा समाधान गर्नका लागि कानुनी र सामाजिक संरचनाहरूलाई सुदृढ पार्नुपर्ने आवश्यकता छ। यसले मात्र सम्बन्धविच्छेदको प्रक्रिया न्यायसंगत, छिटो, र कम तनावपूर्ण बनाउन मद्दत पुर्याउँछ। सम्बन्धविच्छेदको प्रक्रियामा महिलाहरू, बालबालिका, र कमजोर वर्गहरूको सुरक्षालाई प्राथमिकता दिइनु आवश्यक छ। समाजमा सम्बन्धविच्छेदको नकारात्मक दृष्टिकोणलाई सुधार गर्नु पर्ने देखिन्छ ।