नेपालमा भ्रष्टाचार: एक समग्र अध्ययन
१. परिचय
भ्रष्टाचार (Corruption) भन्नाले सार्वजनिक पद, अधिकार वा शक्ति दुरुपयोग गरी व्यक्तिगत वा समूहगत लाभ लिनु हो। नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रमा भ्रष्टाचार एउटा गम्भीर चुनौती हो जसले राजनीतिक स्थायित्व, आर्थिक विकास, र सामाजिक न्यायलाई कमजोर बनाउँछ। नेपालको इतिहास, शासन प्रणाली, र संस्थागत कमजोरीहरू भ्रष्टाचारका कारक तत्वहरूका रुपमा छन्।
२. नेपालमा भ्रष्टाचारका कारणहरू
२.१ कमजोर शासन व्यवस्था नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता, अत्यधिक दलगत स्वार्थ, राजनितिलाई कमाउने थलोको रुपमा हेर्ने गर्नु तथा कमजोर संस्थागत ढाँचाले भ्रष्टाचार बढाएको छ। प्राविधिक निगरानी प्रणालीको अभाव र जिम्मेवारीको स्पष्टता नहुनु पनि मुख्य कारणहरूका रुपमा देखिएका छन्।
२.२ राजनीतिक संरक्षणवाद
राजनीतिक पहुँच भएका व्यक्तिहरूले भ्रष्टाचारमा संलग्न भईकन पनि सजाय नपाउने प्रवृत्ति छ। यो कारणले भ्रष्टाचारको संस्कृतिलाई अत्यधिक प्रोत्साहन दिएको छ। आफ्नो राजनीतिक विचारधारको ब्याक्तिलाई ढाकछोप गर्ने प्रबृत्तिले संस्थागत भ्रष्टाचारहरुलाई पनि ढाकछोप गरी बढावा दिएको अवस्था छ।
२.३ पारदर्शिता र जवाफदेहितामा न्यूनता
सरकारी निकायहरूमा निर्णय प्रक्रियामा पारदर्शिता नहुनु र कमजोर जवाफदेहिता भ्रष्टाचारको प्रमुख कारण हुन्। सरकारी कागजात र बजेट खर्चको सार्वजनिक पहुँच सीमित छ।
२.४ आर्थिक कारणहरू
सार्वजनिक क्षेत्रका कर्मचारीहरूलाई कम पारिश्रमिक दिइनु, बेरोजगारीको समस्या, र जीवनस्तर सुधार गर्नको लागि वैकल्पिक उपायको अभावले पनि भ्रष्टाचारलाई बढावा दिन्छ।
३. नेपालमा भ्रष्टाचारका रूपहरू
३.१ घूस (Bribery)
नेपालको सार्वजनिक सेवा वितरण प्रणालीमा घूस लिनु र दिनु सामान्यजस्तै बनेको छ। सरकारी सेवाहरू जस्तै नागरिकता प्रमाणपत्र, राहदानी, जमीन दर्ता, घर-जग्गाहरुको किनबेच आदि प्रक्रियाहरुमा घूस लेनदेन व्यापक छ। हुनत कानूनले घुस लिने-दिने दुबै लाई कार्वाहि गर्ने व्यबस्था छ तर यस प्रकारको कानूनले घूस लेनदेन प्रकृयालाई गोप्य बनाउन सहयोग गरेको जस्तो देखिन्छ।
३.२ अनियमितता (Embezzlement)
सरकारी बजेट र विकास परियोजनामा अनियमितता हुने गर्दछ। विशेषगरी ठूला विकास आयोजना, सार्वजनिक खरिद प्रक्रिया जस्ता कार्यहरुमा अनियमितता देखिन्छ।
३.३ नातावाद र कृपावाद (Nepotism and Favoritism)
सरकारी जागिर, ठेक्का, र अवसरहरूमा योग्यताका आधारमा नभई सम्बन्ध र पहुँचको आधारमा निर्णय लिने प्रवृत्ति व्यापक रुपमा देखिन्छ। कुनै निर्णय गर्दा आफ्नो मान्छे हो वा होईन भनेर गरिन्छ।
३.४ कर छल (Tax Evasion)
व्यापारिक क्षेत्रमा कर छल र अनियमित वित्तीय लेनदेनमार्फत भ्रष्टाचार भइरहेको भन्ने सुनिएको छ। ठुला व्यापारीहरुले उच्च पदस्थ कर्मचारी तथा राजनीतिक नेताहरुसंग सम्पर्क बढाएर कर छल्ने चलन देखिन्छ।
४. नेपालमा भ्रष्टाचारको प्रभाव
४.१ आर्थिक विकासमा प्रभाव
भ्रष्टाचारले वैदेशिक लगानीलाई प्रभावित गर्छ, परियोजनाको लागत वृद्धि गराउँछ, र विकास परियोजनाहरू अधूरो राख्छ। यसले सरकारी बजेटको सदुपयोगलाई कमजोर बनाउँछ। भ्रष्टाचारले कम आम्दानि हुने सामान्य तथा गरीव जनताहरुको लागि महङ्गि बढाएको हुन्छ। मुल्य बृद्धि हुनु र यसले विभिन्न प्रकारका परियोजनाहरुमा पनि प्रभाव पार्दछ।
४.२ सामाजिक असमानता
भ्रष्टाचारले समाजमा आर्थिक र सामाजिक असमानता बढाउँछ। धनीहरू अझ धनी बन्छन् भने गरिबहरू थप वञ्चित रहन्छन्। धनि मानिस र गरिव मानिसहरुको अन्तराल वा खाडल बढाउदछ।
४.३ सार्वजनिक विश्वासको ह्रास
सरकारी संस्थामा नागरिकको विश्वास घट्छ, जसले लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई कमजोर बनाउँछ।
५. नेपालमा भ्रष्टाचार विरुद्धका कानुनी उपायहरू
५.१ दण्ड प्रक्रिया
नेपालको मुलुकी अपराध संहिता, २०७४ ले भ्रष्टाचारलाई अपराधको रूपमा परिभाषित गरेको छ। भ्रष्टाचारमा संलग्न व्यक्तिलाई कारबाही गर्ने कानुनी प्रावधानहरू छन्।
५.२ भ्रष्टाचार अनुसन्धान आयोग (CIAA)
नेपालको संविधान अनुसार स्थापना गरिएको भ्रष्टाचार नियन्त्रण आयोग (CIAA) भ्रष्टाचार अनुसन्धान र कारबाही गर्ने प्रमुख निकाय हो। यसको जिम्मेवारी सार्वजनिक निकायहरूमा अनियमितता नियन्त्रण गर्नु हो।
५.३ कानूनी सुधार
नेपालले भ्रष्टाचार निवारण ऐन, २०५९ र लोक सेवा ऐन लगायतका विभिन्न कानूनी सुधारहरू लागू गरेको छ। यस्ता सुधारहरूले सरकारी निकायहरूको पारदर्शिता र जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्न सहयोग पुर्याएको छ।
६. भ्रष्टाचार नियन्त्रणका चुनौतीहरू
६.१ राजनीतिक हस्तक्षेप
भ्रष्टाचार अनुसन्धानमा राजनीतिक दबाब र हस्तक्षेपले निष्पक्षता र प्रभावकारितामा बाधा पुर्याउँछ।
६.२ कमजोर संस्थागत क्षमता
भ्रष्टाचार नियन्त्रण निकायहरूको प्राविधिक र मानव संसाधनको कमजोरीले अनुसन्धान प्रक्रियालाई कमजोर बनाएको छ।
६.३ सार्वजनिक सचेतनाको कमी
नागरिकहरू भ्रष्टाचार विरुद्धको कानूनी अधिकार र उजुरी प्रक्रिया बारे पर्याप्त जानकार छैनन्। यसले भ्रष्टाचारको प्रतिकार क्षमतालाई कमजोर बनाउँछ।
७. भ्रष्टाचार नियन्त्रणका सम्भावित उपायहरू
७.१ पारदर्शिता प्रवर्द्धन
सार्वजनिक निकायहरूमा खुला बजेट, ई-गभर्नन्स, र डिजिटल सेवा प्रवाहको माध्यमबाट पारदर्शिता बढाउनु आवश्यक छ।
७.२ कडा कानूनी व्यवस्था
भ्रष्टाचारमा संलग्न व्यक्तिहरूलाई कडा सजाय दिने व्यवस्था गरिनु पर्छ ताकि दण्डहीनताको संस्कृतिको अन्त्य होस्।
७.३ नागरिक सहभागिता
सामाजिक सचेतना अभिवृद्धि, शिक्षा प्रणालीमा नैतिकता र उत्तरदायित्व विषयहरू समावेश गर्नु, र नागरिक समाजको सक्रियता बढाउनु महत्वपूर्ण छ।
७.४ स्वतन्त्र र निष्पक्ष न्यायपालिका
न्यायपालिकालाई स्वतन्त्र, निष्पक्ष, र सक्षम बनाउन सक्दा भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ।
८. निष्कर्ष
नेपालमा भ्रष्टाचार बहुआयामिक समस्या हो जसले राष्ट्रिय विकास, सामाजिक न्याय, र लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई गम्भीर चुनौती दिन्छ। यसलाई नियन्त्रण गर्न सरकार, नागरिक समाज, निजी क्षेत्र, र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूको सक्रिय भूमिका अपरिहार्य छ। पारदर्शिता, जवाफदेहिता, कानूनी सुधार, र नागरिक सचेतना भ्रष्टाचार विरुद्धको संघर्षमा महत्वपूर्ण स्तम्भहरू हुन्। यदि सबै क्षेत्रले मिलेर काम गरे, नेपालमा भ्रष्टाचारको स्तर उल्लेखनीय रूपमा घटाउन सकिन्छ।
