नेपालमा २०६३ सालपछि गणतन्त्र लागू भई राजसंस्था अन्त्य गरिएको हो। तर पछिल्ला वर्षहरूमा विभिन्न बहसहरूमा राजसंस्थाको पुनःस्थापनाको माग उठ्ने गरेको देखिन्छ। यस सन्दर्भमा, यदि नेपालमा राजसंस्था पुनःस्थापना गरियो भने कसरी फाइदा पुग्न सक्छ? त्यसबारे निम्न बुँदाहरूमा चर्चा गरिएको छ:
१. राष्ट्रिय एकताको प्रतीक
- राजसंस्थालाई ऐतिहासिक रूपमा राष्ट्रिय एकताको प्रतीकको रूपमा हेरिएको छ।
- राजा वा राजसंस्था कुनै पार्टीसँग प्रत्यक्ष रूपमा संलग्न हुँदैन, जसले गर्दा सबै पक्षलाई समेट्न सक्ने निष्पक्ष नेतृत्व बन्न सक्छ।
- देशमा सामाजिक र जातीय विविधता हुँदा राजसंस्थाले सबैलाई जोड्ने भूमिकामा सहयोग पुर्याउन सक्छ।
उदाहरण:
संयुक्त अधिराज्य (United Kingdom) वा जापानजस्ता देशहरूमा राजसंस्था देशको एकताको प्रतीक मानिन्छ।
२. राजनीतिक स्थिरता
- राजसंस्थाको पुनः स्थापनाले राजनीतिक प्रणालीमा स्थिरता र सन्तुलन ल्याउन सक्ने तर्क गरिन्छ।
- बारम्बार सरकार परिवर्तन, अविश्वास प्रस्ताव र संसद विघटनजस्ता घटनाबाट जनता थकित भइसकेका छन्।
- एक निष्क्रिय (constitutional) राजसंस्थाले राजनीतिक नेतृत्वहरूलाई उत्तरदायी बनाउने कार्य गर्न सक्छ।
तथ्य:
२०६२/०६३ पछि नेपालमा १५ भन्दा बढी प्रधानमन्त्री परिवर्तन भइसकेका छन् — स्थायित्वको अभाव देखिन्छ।
३. परम्परा र पहिचानको संरक्षण
- राजसंस्थाले नेपालको सांस्कृतिक, धार्मिक र ऐतिहासिक पहिचानलाई जोगाइराख्न सक्ने विश्वास गरिन्छ।
- नेपाल हिन्दू राष्ट्रको रूपमा चिनिन्थ्यो; राजसंस्थाले त्यस पहिचानको संरक्षणमा भूमिका खेल्थ्यो।
- राष्ट्रगान, राष्ट्रिय दिवस, परम्परागत समारोहहरू जस्तै दसैंमा टीका दिने प्रथामा राजसंस्थाको महत्त्वपूर्ण योगदान थियो।
भावनात्मक पक्ष: बुढापाकाहरूको दृष्टिमा राजसंस्था एउटा गौरवशाली युगको प्रतिनिधि मानिन्छ।
४. भ्रष्टाचारमा कमी ल्याउने सम्भावना
- धेरै जनताको धारणा छ कि लोकतान्त्रिक प्रणालीमा दलहरू बीचको प्रतिस्पर्धाले भ्रष्टाचार र अनियमितता बढाएको छ।
- एक सशक्त र जिम्मेवार राजसंस्थाको उपस्थिति हुँदा नेताहरू आफूलाई नियन्त्रित राख्ने सम्भावना रहन्छ।
धारणा: राजसंस्थाको समयमा राज्य सञ्चालकहरूको “morale fear” हुने बताइन्छ।
५. वैदेशिक सम्बन्धमा मजबूती
ऐतिहासिक रूपमा राजसंस्थाको समयमै नेपालले चीन, भारत, अमेरिका लगायत राष्ट्रसँग सन्तुलित कूटनीतिक सम्बन्ध कायम गर्न सकेको थियो।
नेपालले विदेशी सम्बन्धमा आफ्नो स्वतन्त्रता र आत्मसम्मान जोगाउने नीति राखेको थियो।
उदाहरण: राजा वीरेन्द्रको “Zone of Peace” प्रस्तावलाई १२० भन्दा बढी देशको समर्थन प्राप्त भएको थियो।
६. राष्ट्रवाद र गौरवको भावना बढ्ने
- राजसंस्थाले जनतामा राष्ट्रको गौरव, स्वाभिमान, र एकताको भावना बलियो बनाउँछ भन्ने विश्वास राखिन्छ।
- विशेष गरी ग्रामीण र परम्परागत समुदायहरूमा आज पनि राजसंस्थाप्रति श्रद्धा र सम्मान कायम छ।
मनोवैज्ञानिक पक्ष: जनताले “हाम्रो राजा, हाम्रो देश” भन्ने भावनाले राष्ट्रप्रति निष्ठा राख्न प्रेरित हुन सक्छ।
७. संघीयता र खर्चिलो संरचनाको विकल्प
- हालको संघीय संरचनाले बढी खर्च र दोहोरो प्रशासनिक जटिलता ल्याएको छ।
- राजसंस्थासहितको एकीकृत शासन प्रणालीले खर्च कटौती गर्न सक्ने तर्क राखिन्छ।
तथ्य के छ भने: हाल नेपालमा हाल ७ प्रदेश, ७५३ स्थानीय तह, ६७४३ वटा वडाहरु र संघीय सरकार—सबैको प्रशासनिक खर्च अत्यधिक छ। त्यसैले, निष्कर्षमा के भन्न सकिन्छ भने राजसंस्था पुनः स्थापना भएमा राष्ट्रिय एकता, स्थिरता, परम्पराको संरक्षण, र भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा सहयोग पुग्न सक्छ भन्ने धारणा धेरै नेपालीमा भएको पाईन्छ। तर यसका सम्भावित चुनौतीहरू पनि छन्—जस्तै लोकतन्त्रको भूमिका, वैधानिक व्यवस्था, र जनताको चाहनाले यसको सम्भाब्यतालाई निर्भर गर्दछ र यसबारेको निर्णय जनताको बहुमत र संविधान संशोधनमार्फत मात्र सम्भव हुन्छ।
